Rzeczywiście funkcjonujące systemy ideologicze odbiegają w różym stopniu od tego modelowego ujęcia. Wiąże się to zarówno z rozwojem poznania, które staje się udziałem coraz większej liczby jednostek, ich społecznymi doświadczeniami weryfikującymi – w trakcie wielokrotnego podejmowania określonych działań nie zakończonych oczekiwanymi rezultatami – akceptowane reguły waloryzacji i normy, jak i doskonaleniem technik masowej perswazji i upowszechniania przekonań. Istotne w tym względzie jest wszakże to, iż ideologia zakłóca „naturalny” proces podmiotowego funkcjonowania jednostek. Stwarzając poczucie rzeczywistych i samodzielnych wyborów zachowań, racjonalizuje pożądane zachowania w kierunku realizacji interesów określonego typu. Wskazanie wszystkich możliwych „manipulacji” ideologicznych oraz ich empiryczna egzemplifikacja przekracza rozmiary niniejszego tekstu. Dlatego też poprzestanę na zasygnalizowaniu problemu skupiając się na kwestiach tytułowych.
