Marksowskie odkrycie funkcjonalności świadomości zbiorowej – określonej przez niego mianem ideologii – względem interesów klasy panującej zapoczątkowało nurt analiz socjologicznych demaskujących „ukryty” wymiar tej świadomości, jakim jest przede wszystkim motwowanie członków zbiorowości do wykonywania ról społecznych pożądanych przez klasy panujące. W perspektywie społeczeństwa globalnego chodzi przy tym przede wszystkim o role, które Zapewniają utrzymywanie określonej postaci ładu społecznego. Badacze świadomoś­ci społecznej podkreślają – w zależności od przyjętej perspektywy teoretycznej – bądź ideologiczność (w modelach konfliktowych społe­czeństwa) tej grupy przekonań, bądź jej funkcjonalność (w modelach integracyjnych). Nie ulega wątpliwości, iż oba ujęcia „wyjaśniają” część zjawisk dostępnych empirycznie.