Drugą jest zależność nie tylko od czasu aktualnego ale i od stanów antycypowanych oraz przeszłych. Przypomnę, że trwałość rozwoju osoby jest zależna od funkcjonowania we wszystkich trzech odniesieniach czaso­wych, a właśćiwie dwóch gdyż teraźniejszość może być traktowana jako realizująca się przyszłość lub historia [Obuchowski 1988 b]. Nawet na poziomie odruchów warunkowych rozpoznanie sygnału jest antycypacją, a i na poziomie bodźców bezwarunkowych rozpoznanie bodźca bezwarun­kowego powoduje dopiero redukcję stanu, który już powstał i zostanie zmieniony. Stan teraźniejszy jest tworem sztucznym, powstałym w wyniku konceptualizacji rzeczywistości i w zasadzie od momentu powstania wchodzi w skład Ja Przedmiotowego jako istniejący niezależnie od intencji podmiotu [Obuchowski 1986 a, ss. 221-228].